Pennsilfaanisch Deitsch

Vun Wikipedia
Pennsilfaani Deitsch
Gschwetzt in: Amerikaa (Pennsilfaani, Ohio), Kanadaa
Schwetzer-Nummere: as erschte Schprooch: baut 350.000

as zwette Schprooch: baut 50,000

Schtammbaam: Indo-Yuropee'enisch
Deel Dialect Naame (Some overlaeppe): Midwestern-deitsch, Bleenleit-deitsch, Kaericheleit-deitsch, Canadian-deitsch, Barrickskaundi-deitsch, Lechaakaundi-deitsch, usw.
Codes
ISO 639-1
ISO 639-2(B) gem
ISO 639-3 pdc
Blue: The counties with the highest proportion of Pennsylvania German speakers.
Red: The counties with the highest number of Pennsylvania German speakers.

Die Pennsilfaanisch Deitsch Schprooch /pensɪlfaːnɪʃdaɪtʃ/, ass gwehnlich yuscht Deitsch heesst unnich die Pennsilfaanisch Deitsche, awwer aa Pennsylvania German odder Pennsylvania Dutch genennt watt in Englisch, iss en Schprooch, ass gschwetzt watt bei verleicht 300,000 Leit in meh wie 30 Schteets in die USA un in Ontario (Kanadaa). S'menscht vun die Schwetzer sinn heit Amische un Fuhremennischte, wu Deitsch aa heit noch schwetze zu ihre Kinner, awwer's hot aa en latt Luthrische un Reformierte un Leit vun en Wisch annre Gmeeschafte, wu die Mudderschprooch noch gschwetzt henn, dieweil ass sie Kinner waare.

Die erschte Deitsche henn 1683 in Pennsylvaani gsettelt. In sellem Yaahr henn sie 's Schtettel Deitscheschteddel neegscht an Filidelfi gegrindt. Der Mann, wu die do erschte deitsche Settlers gfiehrt hot, waar der Franz Daniel Pastorius.

In sellre Zeit henn die Deitsche all ihre unnerschiddliche Dialects gschwetzt - un deel vunne henn enanner schier gaar net verschteh kenne. So darrich die Generations henn sie die Schprooche zammegmixt - aa mit Englisch - un mer kann verleicht saage, ass die Schprooch zimmlich gleich waar ganz iwwer Pennsylvaani in die Zeit zwischich 1785 un 1815. Sidder selli Zeit kammer saage, ass die Deitsche im neie Land "Pennsylvaanisch-Deitsch" schwetze. Die Gegend, wu die Schprooch gschwetzt watt, heesse deel Leit sitter em 19. Yaahrhunnert Pennsylvania Deitschland odder aa "Pennsylvania Dutch Country".

S'menscht vun die Settlers warre vun en Weltdeel kumme gwest, ass Kurpfalz odder die Pfalz (Palatinate) gheesse watt. Un en "Paelzer" kann aa noch heit, am Aafang vum 21. Yaahrhunnert, zimmlich guud ausmache, was en Pennsylvaanisch-Deitscher am schwetze iss deweehe. Allzwee Schprooche sinn aa naach zehe Generations noch zimmlich gleich.

'S hot aa en latt pennsylvaanisch-deitsche Blatznaame.

Grammar[Ennere | Quelltext bearbeiten]

Feil:Shaynah.jpg
En Daycare Center in Kutzeschtettel

Mer kann Deitsch in unnerschiddliche pennsylvaanisch-deitsche Klasse in Pennsylvaani lanne, un wammer die Mudderschprooch schun schwetzt, kammer zammekumme mit annere Mannsleit un Weibsleit in Schwetzerei-Druppe fer die Schprooch iewwe.

Fer en arrig katze Einleitung gewwe, Pennsylvaanisch-Deitsch hot drei Gschlechter, so wie Hochdeitsch. Ee Unnerschitt zwischich Hochdeitsch unn Pennsilfaanisch Deitsch iss ass Hochdeitsch vier Fäll "Cases" hot, awwer Pennsilfaanisch Deitsch yuscht en Common Case unn en Dative Fall fer Nouns hot, unn fer d Ussproch, en Dative Fall, Nominative Fall unn Accusative Fall. Deel Leit duhn noch heidzedaags der Dative Fall yuuse (geweehnlich eldere Leit), awwer deel duhn nimmi der Dative Fall yuuse, wann sie schwetze, besonders is es so unnich die yungi Leit.

Gewebbgleecher
  • Do kammer e Bissel Pennsylvanisch-Deitsch heere.

Entschtehung vum Pennsylvanisch-Deitsche naach der Theorie vum Werner H. Veith (1968)[Ennere | Quelltext bearbeiten]

In die Gegend vum heidiche Lengeschder Kaundi, sinn im 18. Yaahrhunnert zwee unnerschiddliche Gruups von Dialect-Schwetzer zammekumme. Leit vun die Schweiz, die Elsass un vun Württemberg, un Eiwannnerer vun die Pfalz. Demit sie mitenanner schwetze henn kenne, hot bis ebaat 1800 en so-genannde "Misch-Mundart" (mixed dialect) entwickelt, ass mit die Zeit aagnumme warre is vun all die deitsche Settlers (bis ca. der Aafang vum 19. Yaahrhunnert). Des is es heidiche Pennsylvanisch-Deitsch. Selli Misch-Mundart, hot der Wolfgang Veith darrich sei Schtuddiess ausgfunne, iss neecher zu die Eastern Palatine Dialect, ass in die Gegend neegscht an die Schtadt vun Mannheim gschwetzt watt, ass s'iss zu enniche annre Dialects. Er hot im Oschte vun Lengeschder-Kaundi, besonders in Baumannsschtettl un in Nei-Holland im Yaahr 1967/68 gforscht, un die deitsche Leit datt gfroogt, welli Wadde sie yuuhse fer welli Saches. Ferwas hot sich selli Eastern Palatine Dialect geehich die annere saadwest deitsche Dialects darrichgsetzt? - Allem noch, iss es net yuuhscht weil so viel Siedlers (Settlers) von selli Gegend neegscht an Mannheim kumme warre.

Es sinn regional'se Unnerschidde. In Lengeschderkaundideitsch, Lebanonkaundideitsch, Mifflinkaundideitsch unn in Yarrickkaundideitsch saage sie Wutzli im Blatz vun Seiche

Der Wolfgang Veith saagt (Pages 266-271), ass weil der Unnerschidd zwischich die Dialects vun die Siedlers, die wo's neegscht an Lengeschder Kaundi gwuhnt henn, 's greescht waar, iss der Dialect etabliert worde, ass s'neegscht zu die hochdeitsch "Schreib-Schprooch" gwest waar. Dieweil ass die do hochdeitsch Schreib-Schprooch alleweil in die Biwwele, Gesangbicher, Zeitinge un so weiter, vun die Schweizer, die Elsässer (Alsatians), Württemberger un die Pfälzer geyuuhst waare is, un alsemol in die Karrech (odder in die Gmee, odder in die Versammling) im Gottesdienscht, wo mer en Hochdeitsch gsunge un gheert hat, ass aa influenced waar von Pennsylvaanisch Deitsch, waar vun all die differnte Palatine Dialects der Mannheim Dialect (pälzisch: Mannemer Dialekt) s'neegscht zu die Schrift-Schprooch (90 % direct, odder indirect Iwwereischtimming (Agreement) mit die Schrift-Schprooch) - awwer nadierlich yuuscht die Wadde, ass er gfroogt hat deweehe. Mer kann gut glaawwe, ass es net leicht waar, fer mitenanner schwetze, wann ee Settler vun Berner (Banner) Land mit en Bauer vun Zweibrücken/Pfalz iwwer die Aernt schwetze hot welle, un allzwee eefach so geschwetzt hen, wie ihne der Schnawel gwaxe waar (mit annre Wadde, wie sie draa gegwehnt warre fer schwetze, wo sie kumme warre devun).

Fer weise ass der Mannheim Dialect (Des hot der Wolfgang Veith der "Kernraum" gheesse. Des meent die "Core Region".) s'neegscht zu die hochdeitsch Schrift-Schprooch waar (es "Hochdeitsch" is abbadich en Schprooch, ass mer schreibt, awwer net oft schwetzt), hot der Wolfgang Veith browwiert ghat, fer en Table mache, ass etliche differnte Dialects mitenanner vergleiche dutt. (Do sinn yuscht en Paar katz-gmachte Beischpiele):

Hochdeitsche Schreib-Schprooch Kernraum (Mannheimer Gegend) Umgebung des Kernraums (annere pfälzische Dialekte)
Luft Luft NO- Loft
Wiese Wies NW: Wies, O: Wies, S: Matte
Kind Kind N: Kend, W: Kend, O: Kindf, Kiend, S: Kenn, Kinn, Kend, Kind
Was? Was? N: Woas, Wat?
euch eich N: och, auch, S: ich
sind sin N: sein, S: sen
Haus Haus NW: Haus, Hous, Hus, SW: Hüss, Hüs
Dorf Dorf [Darref] Dorp
Bruder Bruder NW: Brurer, SO: Bruader, Brueder
hinten hinne S: henn-, hend-
nichts nix NW: neischt, neust, N: naut, SO: nex
ich ich NW: eich, aich, äich, SO: i

In die Gegend naadlich und eschtlich (Eastward) vun Lengeschder-Kaundi, wu mer 'deels eeniche dialekt-geographische' (Was is des supposed meene?) Unnerschidd mit's Pennsylvanisch-Deitsche in Lengeschder finne kann, un wu aa s'erscht in en schpeedere Zeit gsettled waare is, hot mer net neegscht so viel Communication Problems ghatt, wie in Bletz wu Schweizer un Pfälzer zammekumme warre. Die Schprooche in selli datt Settlements waare en latt neecher zu enanner. Sell meent: datt warre die unnerschiddliche Dialect-Grupps net neegscht so aarrig differnt vunanner, wie sie s'erscht gwest waare, unnich die Lengeschder-Deitscherei.

Quelle

Werner H. Veith, Pennsylvanischdeutsch. Ein Beitrag zur Entstehung von Siedlungsmundarten. In: Zeitschrift für Mundartforschung. XXXV. Jahrgang. Heft 3/4. Dezember 1968. Seit 254-271.

Pennsiylvaanisch-Deitsch Literatscher[Ennere | Quelltext bearbeiten]

Es erscht Schtick vun Literatscher, ass in die deitsch Schprooch gschriwwe warre iss, iss aandem's Mariye Lied. Des do Gedicht (Poem) iss aandem in ebaat 1835 gschriwwe warre, bei der Emanuel Rondthaler. Sidder selli Zeit, henn etliche hunnert Mannsleit un Weibsleit Gdichte un Gschichte in die Mudderschprooch gschriwwe.

Do sinn die Leit, wu mer kenne sett:

Schreiwer[Ennere | Quelltext bearbeiten]

Der Henry Harbaugh (1817-1867)

Schreiwer, ass eb odder im Civil War gebore waare[Ennere | Quelltext bearbeiten]

Schreiwer, ass zwischich em Civil War un em Erscht Grooss Grieg gebore waare[Ennere | Quelltext bearbeiten]

Schreiwer, aa zwischich em Erscht un em Zwett Grooss Grieg gebore waare[Ennere | Quelltext bearbeiten]

Schreiwer, ass naach em zwett Grooss Grieg gebore waare[Ennere | Quelltext bearbeiten]

Schwetzer bei Versammlinge[Ennere | Quelltext bearbeiten]

Parre, ass in die Mudderschprooch breddiche[Ennere | Quelltext bearbeiten]

Pennsylvanisch-deitsche Scholars[Ennere | Quelltext bearbeiten]

  • Harry Hess Reichard (1878-1956): PG Scholar, PG Editor
  • Preston A. Barba (1883-1971): PG Scholar, PG Editor ("S Pennsylfawnish Deitsch Eck", Allentown Morning Call)
  • Albert F. Buffington (1905-1980): PG Scholar
  • Heinz Kloss (1904-1987): PG Scholar in Deitschland
  • Alfred E. Shoemaker (1913-1960s): PG Scholar, Co-Founder "Kutztown Folk Festival"
  • J. William Frey (1916-1989): PG Scholar, Co-Founder "Kutztown Folk Festival"
  • Don Yoder (1921-2015): PG Scholar, PG Editor, Co-Founder "Kutztown Folk Festival"
  • C. Richard Beam (1925-2018): PG Scholar, PG Editor [Es Pennsylvanisch Deitsch Eck, PG dictionary ...), PG Radio Program Host
  • Earl Haag: (1929-): PG Scholar, PG Writer
  • Mark L. Louden (1961-): PG Scholar
  • Michael Werner (1965-): PG Scholar in Deitschland, PG Publisher un Editor ("Hiwwe wie Driwwe"), Co-Founder: Deutsch-Pennsylvanischer Arbeitskreis e.V., Founder: German-Pennsylvanian Archive (Deutsch-Pennsylvanisches Archiv, Weierhof), Co-Founder: Grundsau Lodsch No. 19 im alte Land
  • Patrick Donmoyer (1985-): Site Manager am Pennsylvania German Cultural Heritage Center, PG TV Host, PG Schwetzer (abbadich iwwer Volksglaawe)

Pennsylvaanisch-Deitsche Columns in Zeidinge[Ennere | Quelltext bearbeiten]

Feil:Hiwwe-72.gif
Hiwwe wie Driwwe, die Pennsilfaanisch Deitsch Zeiding

Pennsylvaanisch-Deitsche Zeidinge / Babiere[Ennere | Quelltext bearbeiten]

Pennsilfaanisch-Deitsche Music[Ennere | Quelltext bearbeiten]

S'is aa en latt pennsilfaanisch-deitsch Music. Deel vun die Lieder henn die Leit mitgenumme vun die Pfalz ins neie Land. Un deel henn die Pennsilfaanisch-Deitsche im neie Land darrich die Yaahre selwet gschriwwe.


Pennsilfaanisch-Deitsche Musiganter
Seh aa

Learning Materials[Ennere | Quelltext bearbeiten]

Autseit Gleecher

Gewebbgleecher[Ennere | Quelltext bearbeiten]

Seh aa[Ennere | Quelltext bearbeiten]